زمان و مکان دوعنصر تعین کننده‌اند

از تأثیر مکان و زمان نباید غافل باشیم. اگر پنجاه سال قبل مرجع تقلیدى قمه‌زنى را جایز شمرده، دلیل نمى‏شود که الآن نیز جایز باشد. ما تأثیر زمان و مکان را در احکام قبول نداریم، ولى در موضوعات قبول داریم که زمان و مکان باعث تغییر موضوع مى‏شود. و هم از این رو است که حضرت امام خمینی(ره) در موارد متعددی توجه فقهای عظیم‌الشأن را به این‌گونه تأثیرات زمان و مکان در صدور احکام و تغییرات صفات موضوعات احکام متوجه می‌ساختند؛ چنان‌که در آن پیام معروف چنین فرمودند:

زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مسئله‌اى که در قدیم داراى حکمى بوده است به ظاهر همان مسئله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدى پیدا کند، بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادى و اجتماعى و سیاسى همان موضوع اوّل که از نظر ظاهر با قدیم فرقى نکرده است، واقعاً موضوع جدیدى شده است که قهراً حکم جدیدى مى‌طلبد. مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد.

و در جایی دیگر شناخت کامل از اوضاع و شرایط بیرونی موضوعات را از ویژگی‌های یک مجتهد جامع معرفی می‌کنند:

آشنایى به روش برخورد با حیله‌ها و تزویرهاى فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادى، اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاست‌ها و حتى سیاسیون و فرمول‌هاى دیکته شده آنان… از ویژگی‌هاى یک مجتهد جامع است.

در مورد بازی شطرنج نیز چنین بود؛ در بین تمامی علمای شیعه و در اکثر مذاهب اهل سنّت، مجتهدی که فتوا به حلال بودن شطرنج بدهد وجود نداشت. امام خمینی متوجه شدند که شطرنج از آن رو حرام است که ابزار قمار محسوب می‌شود، لذا هنگامی که از حالت ابزار قمار بودن خارج شود حرمت آن نیز منتفی خواهد شد. از این رو ایشان فتوای حلیت شطرنج را صادر کردند؛ اگرچه علما حکم به تحریم آن حتی اگر از این حالت خارج شود، داده بودند. در پی انتشار چنین فتوایی از امام خمینی که بر خلاف جوّ حاکم بر جامعه بود، یکی از فضلای حوزه با رعایت کمال ادب نامه‌ای به امام نوشت که در بخشی از آن آمده بود:

...اگر ساحت قدس حضرت عالی از این‌گونه مسائل به دور باشد، به نظر من بهتر است و ضرورتی در نشر آنها دیده نمی‌شود.

امام در پاسخ نوشت:

...این جانب لازم است از برداشت جناب عالی از اخبار و احکام الهی اظهار تاسف کنم. بنابر نوشته جناب عالی زکات تنها برای مصارف فقرا و سایر اموری است که ذکرش رفته است و اکنون که مصارف به صدها مقابل آن رسیده است راهی نیست و «رهان» در سبق و «رمایه» مختص است به تیر و کمان و اسب دوانی و امثال آن که در جنگ های سابق به کار گرفته می شده است و امروز هم تنها در همان موارد است. و انفال که بر شیعیان تحلیل شده است‚ امروز هم شیعیان می توانند بدون هیچ مانعی با ماشین های کذایی جنگل ها را از بین ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط زیست است را نابود کنند و جان میلیون ها انسان را به خطر بیندازند و هیچ کس هم حق نداشته باشد مانع آنها باشد‚ منازل و مساجدی که در خیابان کشی ها برای حل معضل ترافیک و حفظ جان هزاران نفر مورد احتیاج است‚ نباید تخریب گردد و امثال آن. و بالجمله آن گونه که جناب عالی از اخبار و روایات برداشت دارید‚ تمدن جدید بکلی باید از بین برود و مردم کوخ نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند... از جناب عالی که فرد تحصیلکرده و زحمت کشیده ای می باشید‚ توقع نبود که این گونه برداشت کرده و آن را به اسلام نسبت دهید. شما خود می دانید که من به شما علاقه داشته و شما را مفید می دانم‚ ولی شما را نصیحت پدرانه می کنم که سعی کنید تنها خدا را در نظر بگیرید و تحت تاثیر مقدس نماها و آخوندهای بی سواد واقع نشوید‚ چرا که اگر بنا است با اعلام و نشر حکم خدا به مقام و موقعیتمان نزد مقدس نماهای احمق و آخوندهای بی سواد صدمه ای بخورد‚ بگذارید هر چه بیشتر بخورد. از خداوند متعال توفیق جناب عالی را در خدمت به اسلام و مسلمین چون گذشته خواهانم.( صحیفه نور ج 21 صفحه 34- 35 تاریخ سخنرانی:  2/7/67)

همانگونه که امام خمینی در نامه‌ای دیگر به همان شخص نیز ضمن تفقد و ابراز لطف نسبت به وی بر ضرورت اصلاح این گونه نگرش‌ها در اسلام تأکید نمودند:

... ما باید سعی کنیم تا حصارهای جهل و خرافه را شکسته تا به سرچشمه زلال اسلام ناب محمدی - صلی الله علیه و آله - برسیم و امروز غریب ترین چیزها در دنیا همین اسلام است و نجات آن قربانی می خواهد و دعا کنید من نیز یکی از قربانی های آن گردم. خداوند جناب عالی را تایید فرماید.( صحیفه نور ج 21 صفحه 41 تاریخ سخنرانی: 12/7/67)